Đặt vấn đề
Tài liệu Hán Nôm (TLHN) - một loại tài liệu lưu trữ rất quan trọng và có giá trị về nhiều mặt: kinh tế, chính trị, văn hoá, giáo dục, quốc phòng, an ninh ngoại giao, khoa học và công nghệ. Tuy nhiên, theo thời gian cùng với ảnh hưởng của nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan, nguồn tài liệu này đang đứng trước nguy cơ bị đe doạ, hư hỏng ở mức báo động. Thậm chí, khó có khả năng sửa chữa và phục chế để tái khai thác và lưu trữ.
Từ thực tế trên, ngay từ những năm 1960 đến nay, hàng loạt các văn bản pháp quy của Nhà nước và Chính phủ liên quan đến công tác sưu tầm, bảo quản, khai thác và phát huy giá trị TLHN đã ra đời như: Chỉ thị số 117-TTg, Quyết định 311-CP… Gần đây nhất là Văn bản số 10/VBHN- VPQH ra ngày 23/07/2013, hợp nhất Luật Di sản văn hoá quy định về các hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hoá (bao gồm di sảnvăn hoá vật thể và phi vật thể), cũng như xác định quyền và nghĩa vụ của tổ chức, cá nhân đối với di sản văn hoá ở nước Cộng hoà Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam. Có thể nói các văn bản pháp quy ra đời là công cụ, cơ sở định hướng cho các thư viện (TV) làm tốt hơn công tác bảo quản và khai thác TLHN, nhằm mục đích bảo tồn và phát huy giá trị của tài liệu trong thời đại mới. Đây có thể coi là nhiệm vụ chính trị của các TV đang lưu trữ nguồn tài liệu này.
1. Các nguồn lưu trữ tài liệu Hán Nôm hiện nay
Đến thời điểm hiện tại, vẫn chưa có một số liệu thống kê, tổng hợp chính xác về các vốn TLHN hiện được lưu giữ tại các cơ quan, đơn vị, tổ chức, cá nhân trong và ngoài nước. Ở Việt Nam, ngoài các Trung tâm Lưu trữ Quốc gia, hầu hết nguồn TLHN được lưu giữ chủ yếu trong các TV công cộng, TV của viện nghiên cứu và trường đại học. Nhiều nhất phải kể đến TV của Viện Nghiên cứu Hán Nôm, hiện đang lưu giữ trên 34.000 đơn vị sách Hán Nôm, 20.000 đơn vị ván khắc Hán Nôm và hơn 56.000 đơn vị thác bản văn khắc Hán Nôm như bia đá, chuông đồng, khánh, biển gỗ… từ thế kỷ XI đến thời Nguyễn thế kỷ XX [2]. Ở nước ngoài, TLHN tản mạn ở nhiều quốc gia, tập trung nhiều nhất ở Pháp.
2. Một số giải pháp nâng cao hiệu quả công tác bảo quản tài liệu Hán Nôm
2.1. Xây dựng chính sách bảo quản tài liệu Hán Nôm
Việc xây dựng chính sách bảo quản tài liệu phải có kế hoạch cụ thể, đảm bảo xác định được các yêu cầu và hành động thực thi cụ thể với sự kết hợp của nhiều yếu tố về con người, tài chính, cơ sở vật chất... Các TV có thể thực hiện theo tiến trình sau [1]:
(1) Thiết lập các quy định cho quá trình xây dựng chính sách: các TV cần thành lập một nhóm nhân sự thực hiện việc biên soạn chính sách. Nhóm này có trách nhiệm thảo luận các bước cần thực hiện, cũng như sẽ theo dõi và chỉ đạo toàn bộ quá trình biên soạn và điều chỉnh chính sách.
(2) Thu thập thông tin làm cơ sở cho việc xây dựng chính sách: Để có cơ sở trong việc xây dựng chính sách, các TV cần tiến hành thu thập thông tin liên quan đến công tác bảo quản TLHN thông qua việc nghiên cứu các tài liệu liên quan và tiến hành khảo sát, đánh giá thực trạng công tác này của TV mình hiện tại.
(3) Viết bản dự thảo cho chính sách: Chính sách phải được trình bày một cách hệ thống, rõ ràng, với cách hành văn và sử dụng từ ngữ dễ hiểu, tránh dùng các thuật ngữ quá chuyên sâu để mọi đối tượng có thể sử dụng.
(4) Lấy ý kiến cho bản dự thảo: Việc lấy ý kiến đóng góp tập trung vào những đối tượng sau: thành viên của nhóm biên soạn chính sách; người sử dụng TLHN; những người có trình độ, hiểu biết về các nguồn tài liệu lưu trữ.
(5) Sửa chữa, điều chỉnh chính sách: Nhóm hoặc cá nhân chịu trách nhiệm biên soạn chính sách thực hiện việc sửa chữa, điều chỉnh dựa trên những phản hồi trong quá trình lấy ý kiến đóng góp cho bản dự thảo.
(6) Phê duyệt và ban hành chính sách: Sau khi hoàn tất việc sửa chữa và điều chỉnh, chính sách sẽ được đệ trình lên lãnh đạo TV, lãnh đạo cơ quan chủ quản (nếu có) xem xét phê duyệt và ban hành.
(7) Công bố, tiếp tục cập nhật, điều chỉnh chính sách theo định kỳ: Khi được phê duyệt và có quyết định ban hành, chính sách cần được công bố và phổ biến rộng rãi trên các phương tiện truyền thông đại chúng như: Fanpage TV, trang web TV, các ấn phẩm thông tin, phát thanh, truyền hình... Trong quá trình áp dụng chính sách, những người chịu trách nhiệm cần tiến hành đánh giá, cập nhật và tiếp tục điều chỉnh để chính sách luôn phù hợp trong thực tiễn.
2.1. Đổi mới, nâng cao nhận thức của người làm thư viện và người đọc về tầm quan trọng của công tác bảo quản tài liệu Hán Nôm
Việc đổi mới, nâng cao nhận thức của người đọc và người làm TV trong công tác bảo quản TLHN là cần thiết, nhằm giúp họ hiểu rõ các giá trị của tài liệu, có ý thức hơn trong việc sử dụng, tránh làm nguy hại đến tài liệu. Các TV có thể triển khai thực hiện giải pháp này bằng cách:
2.3. Xây dựng bộ phận chuyên trách thực hiện công tác bảo quản tài liệu Hán Nôm
Chức năng của bộ phận chuyên trách:
Các yêu cầu về nhân sự trong bộ phận chuyên trách:
+ Được đào tạo một trong những chuyên ngành như: Thư viện - Thông tin học, Lưu trữ học, hoặc Hán Nôm học (tốt nghiệp từ đại học trở lên).
+ Có kiến thức, kinh nghiệm về thực hành bảo quản tài liệu, nhất là các tài liệu cổ quý hiếm.
+ Biết chữ Hán, chữ Nôm; am hiểu nội dung, thành phần và giá trị vốn tài liệu này tại TV.
+ Kỹ năng tuyên truyền, quảng bá tài liệu đến với người đọc.
+ Sử dụng thành thạo các trang thiết bị hiện đại phục vụ công tác bảo quản tài liệu.
+ Có tác phong nhanh nhẹn, cẩn thận, tỉ mỉ... trong quá trình làm việc.
Hình thức đào tạo, bồi dưỡng: Có thể chọn một trong hai cách sau:
2.4. Tăng cường cải tạo cơ sở vật chất, trang thiết bị hiện đại phục vụ công tác bảo quản tài liệu Hán Nôm
Các TV cần có kế hoạch cụ thể trong việc tăng cường cải tạo cơ sở vật chất, đầu tư mua sắm các trang thiết bị hiện đại phục vụ cho công tác bảo quản TLHN tại TV mình. Các TV cần tiến hành cải tạo lại kho lưu trữ tài liệu nếu đã xuống cấp như sửa chữa chống thấm lại trần, bồi vá các vết nứt trên tường, cũng như quét vôi, sơn mới lại tường bên trong kho nhằm tránh tình trạng ẩm mốc, bụi bẩn và sự tấn công của côn trùng từ bên ngoài vào. Bên cạnh đó để kiểm soát điều kiện môi trường, không khí trong kho, các TV cũng cần đầu tư mua sắm, thay thế một số trang thiết bị như hệ thống máy thông gió, máy điều hoà nhiệt độ, máy hút ẩm, dụng cụ đo nhiệt độ và độ ẩm. Ngoài ra, cũng cần lắp thêm các hộp đèn để ngăn chặn ánh sáng trực tiếp từ đèn quỳnh quang (chứa nhiều tia tử ngoại gây hại tài liệu).
2.5. Bổ sung nguồn kinh phí cho công tác bảo quản tài liệu Hán Nôm
Việc đảm bảo kinh phí cho công tác bảo quản tài liệu nói chung, các tài liệu thuộc diện lưu trữ, quý hiếm như TLHN nói riêng là một phần trong chủ trương, chính sách của Nhà nước ta đối với lĩnh vực Thư viện - Thông tin, Lưu trữ và Bảo tàng. Điều đó đã được thể hiện qua hàng loạt các văn bản pháp quy, rõ nhất là Luật Lưu trữ năm 2011 (mục 1, điều 4 và mục 1, điều 39); Luật Di sản văn hoá năm 2013 (mục 5, điều 17).
Các TV có thể tăng cường bổ sung nguồn kinh phí cho công tác bảo quản tài liệu bằng cách:
2.6. Tăng cường công tác bảo quản dự phòng
Để công tác bảo quản dự phòng đạt hiệu quả cao, các TV có thể tiến hành các hoạt động sau:
Tổ chức khoa học vốn TLHN trong kho:
Để quản lý và bảo quản tốt TLHN, các TV cần bố trí lưu trữ tài liệu ở một kho riêng và tổ chức khoa học tài liệu bằng các việc sau:
Điều chỉnh nhiệt độ và độ ẩm trong kho thích hợp:
Theo tiêu chuẩn ISO NP 11799 - Yêu cầu lưu trữ đối với tài liệu TV và lưu trữ: nhiệt độ và độ ẩm lý tưởng cho tài liệu giấy là 13 - 20oC/ độ ẩm 45 - 55% và theo tiêu chuẩn ISO 3897 - Ảnh lưu trữ: nhiệt độ và độ ẩm lý tưởng cho sách ảnh là < 18oC/ độ ẩm 30 - 40%. Vì thế, muốn đảm bảo điều kiện nhiệt độ và độ ẩm thích hợp, các TV cần có những giải pháp điều chỉnh như:
Phòng chống nấm mốc, côn trùng và các loại gặm nhấm phá hoại tài liệu:
Vệ sinh bụi bẩn tài liệu và giá kệ: Để tránh bụi bẩn bám vào tài liệu, giá kệ, việc vệ sinh phải được thực hiện định kỳ thường xuyên và phải có kế hoạch, quy trình làm vệ sinh rõ ràng.
Làm hộp bảo quản tài liệu: Đây là một trong những công tác cần thiết góp phần bảo vệ TLHN trước sự tấn công của côn trùng và các loài động vật gây hại. Ngoài ra, hộp bảo quản còn giúp các tài liệu đứng được khi đưa dựng lên giá kệ, vì đa phần các TLHN được làm bằng chất liệu giấy dó nên tài liệu rất mềm. Tuy nhiên, việc làm hộp bảo quản tài liệu không hề đơn giản. Nó đòi hỏi phải đáp ứng các yêu cầu về kỹ thuật theo Tiêu chuẩn Quốc gia (TCVN 9252 : 2012) về Hộp bảo quản tài liệu lưu trữ, ban hành ngày 23/7/2012.
Phòng chống hoả hoạn:
2.7. Tăng cường công tác bảo quản phục chế
Để đảm bảo việc tu bổ và phục chế các TLHN hư hỏng, rách nát đạt hiệu quả và đảm bảo chất lượng, các TV có thể áp dụng các giải pháp sau:
Giải pháp 1: Sử dụng dịch vụ tu bổ và phục chế tài liệu của các đơn vị uy tín, có nhiều năm kinh nghiệm trong công tác phục chế các tài liệu cổ, quý hiếm như: các Trung tâm lưu trữ Quốc gia, Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước, TV Quốc gia Việt Nam, TV Khoa học Tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh. Đây có thể nói là giải pháp hữu hiệu cho các TV trong điều kiện hiện chưa có bộ phận chuyên trách thực hiện công tác tu bổ và phục chế tài liệu, cũng như thiếu thốn các trang thiết bị cần thiết cho công tác này.
Giải pháp 2: Các TV tự thực hiện việc tu bổ và phục chế các tài liệu bị hư hỏng khi hội đủ các điều kiện sau: có bộ phận chuyên trách thực hiện việc bảo quản, tu bổ và phục chế tài liệu; có phòng tu bổ và phục chế tài liệu; có đầy đủ các trang thiết bị và dụng cụ theo Quyết định số 591/QĐ-BVHTT, ban hành ngày 08/4/1998.
Hiện nay, có rất nhiều quy trình tu bổ và phục chế các tài liệu lưu trữ được các đơn vị lưu trữ, TV xây dựng như: Quy trình tu bổ tài liệu lưu trữ Quốc gia I; Quy trình vá, dán tài liệu và Quy trìnhbồi nền tài liệu của Cục Văn thư Lưu trữ tỉnh Bình Định… Tuy nhiên, qua tìm hiểu và nghiên cứu, tác giả đề xuất các TV có thể áp dụng quy trình tu bổ và phục chế tài liệu lưu trữ của Trung tâm Tu bổ, Phục chế và Bảo tồn tài sản văn hoá Tokyo. Đây là quy trình có sự kết hợp giữa phương pháp hiện đại và phương pháp truyền thống (tức là kết hợp phương pháp Leafcasting và phương pháp thủ công), đã được các chuyên gia của Cục Văn thư Lưu trữ Quốc gia Việt Nam học tập tại Nhật áp dụng thực hành trên các TLHN Việt Nam.
2.8.Tăng cường công tác bảo quản tài liệu số
Để tránh nguy cơ gây mất an toàn dữ liệu hoặc các sự cố về an ninh mạng từ sự xâm nhập của kẻ xấu (hacker), virus máy tính, các TV cần nghiêm túc thực hiện theo các văn bản chỉ đạo của Trung tâm Ứng cứu khẩn cấp máy tính Việt Nam (VNCERT) thuộc Bộ Thông tin và Truyền thông. Thực hiện nghiêm túc, tuân thủ chặt chẽ các quy định và quy trình sao lưu dữ liệu theo định kỳ. Cùng với sự phát triển của công nghệ, nhiều giải pháp lưu trữ mới được phát triển trong những năm gần đây. Trong số đó, có thể lựa chọn sử dụng giải pháp NAS (Network Attached Storage) - giải pháp lưu trữ dữ liệu điện tử/ số sử dụng các thiết bị lưu trữ đặc biệt gắn trực tiếp vào mạng như một thiết bị mạng bình thường (tương tự máy tính, công tắc điện hay bộ định tuyến), góp phần loại trừ và giảm yêu cầu về các thiết bị lưu trữ gắn trực tiếp vào các máy chủ. Giải pháp này giúp tăng cường tính sẵn sàng của dữ liệu, dữ liệu có thể được truy xuất bởi nhiều khách hàng khác nhau mà không bị ảnh hưởng bởi tình trạng của máy chủ. Ngay cả khi máy chủ có sự cố không hoạt động được, dữ liệu vẫn sẵn sàng cho các nhu cầu sử dụng của người dùng.
Bên cạnh đó, các TV cũng cần có kế hoạch nâng cấp hệ thống máy chủ, tăng dung lượng ổ cứng đảm bảo việc lưu trữ dữ liệu ngày càng tăng; Cập nhật Windows có bản quyền khắc phục các lỗ hổng EternalBlue của dịch vụ SMB (trên hệ điều hành Windows) nhằm hạn chế sự tấn công, lây lan nhanh của các mã độc đặc biệt là WannaCry (một loại mã độc phổ biến và nguy hiểm hiện nay); Cài đặt phần mềm diệt virus thường trực trên máy tính để được bảo vệ tựđộng trước sự tấn công của các nhóm virus máy tính nguy hiểm.
Ngoài ra, các TV cũng cần bổ sung nhân sự hoặc cử đào tạo NLTV phụ trách công nghệ thông tin thường xuyên kiểm tra, bảo dưỡng, cũng như phát hiện kịp thời các sự cố, hư hỏng liên quan đến hệ thống máy chủ, các thiết bị lưu trữ, sao lưu dữ liệu. Đồng thời tham mưu, xây dựng các phương án đảm bảo an toàn dữ liệu số của TV.
Kết luận
Có thể nói, công tác bảo quản TLHN không phải là một nghề mới, mà là một trong những nhiệm vụ mới trong thời đại mới của các TV, bởi trong thời gian dài vấn đề bảo quản vốn tài liệu này chưa được chú trọng do nhiều hạn chế xuất phát từ ý thức con người; cơ sở vật chất; phương tiện, trang thiết bị; kinh phí; các kỹ năng thực hành bảo quản của NLTV. Đây cũng là những nguyên nhân làm gia tăng tình trạng xuống cấp của vốn TLHN tại các TV như hiện nay. Do đó, việc quan tâm, chú trọng hơn đến công tác bảo quản tài liệu, cũng như tăng cường các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả công tác này sẽ góp phần kéo dài tuổi thọ của các TLHN, gìn giữ được kho di sản văn hoá thành văn của dân tộc. Mặt khác, thực hiện tốt công tác bảo quản tài liệu nói chung, vốn TLHN nói riêng còn là một trong những tiêu chuẩn quan trọng để đánh giá chất lượng, hiệu quả hoạt động của một TV.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Nguyễn Hồng Sinh. Nguồn tài nguyên thông tin: Giáo trình cho sinh viên ngành Thư viện - Thông tin học. - Tp. Hồ Chí Minh: Đại học Quốc gia Tp. Hồ Chí Minh, 2014. - 180tr.
2. Nguyễn Xuân Diện, Chu Tuyết Lan. Lưu trữ - khai thác và phát huy giá trị di sản Hán Nôm trong nghiên cứu khoa học xã hội và nhân văn // Kỷ yếu hội thảo khoa học khai thác và phát huy giá trị tài liệu lưu trữ trong nghiên cứu khoa học xã hội và nhân văn, 2010. - H.: Đại học Quốc gia Hà Nội. - Tr. 45 - 54.
3. Trần Nghĩa, François Gros. Di sản Hán Nôm Việt Nam thư mục đề yếu = Catalogue des Livres en Han Nom, 1993. - H.: Khoa học Xã hội. - Tr. 15 - 25.
Tác giả bài viết: Trần Minh Nhớ
Nguồn tin: https://nlv.gov.vn/